Shakespeare en Globe (fragment) -

Shakespeare en Globe

door EMILE SCHRA

The Wooden O - Een ring van energie

Theatermaker, juni 1997

Plaats: Southwark, Londen. Project: reconstructie van Shakespeares Globe Theatre, vanwege zijn vorm bijgenaamd The Wooden O. Bouwstart: 1989. Totale investering tegen het eind van de eeuw: fl 120 miljoen. Gepland: expositieruimten, zalen voor educatieve activiteiten, winkels, een bibliotheek, pub en eethuis. Maar uiteindelijk is het allemaal begonnen om het paradepaard van het Centrum: de historisch getrouwe reconstructie van The Globe, het openluchttheater waar vier eeuwen terug een groot aantal van Shakespeares stukken in première ging. Op 14 juni 1997 wordt The Globe officieel geopend met de première van Henry V.

Het Shakespeare Museum Bear Gardens dat ik op een miezerige winterdag in 1985 tussen een aantal grauwe Londense kantoorgebouwen aantrof, had veel weg van een vervallen bunker. Binnen leidde een student, Patrick Spottiswoode, gepassioneerd de zes bezoekers rond. Hij liet kaarten en schaalmodellen van Elizabethaanse theaters zien, schetste een suggestief beeld van het zeventiende-eeuwse uitgaansleven op de zuidelijke Theemsoever en vermeldde en passant dat hier de felst begeerde artikelen na Shakespeares stukken de Nederlandse prostituées waren. Mijn vaderlandstrots werd op de proef gesteld door een Duits gezin dat me de rest van de rondleiding met misprijzende blik bleef achtervolgen. Tegenwoordig is Patrick Spottiswoode directeur van het Globe Education Centre. De paar bezoekers die hij toen rondleidde, hebben plaatsgemaakt voor drommen schoolkinderen en toeristen. Dagelijks bevolken zij het museum en de expositieruimten van het groots opgezette lnternational Shakespeare Globe Centre.

Mijn eerste confrontatie met de herbouwde Globe levert teleurstelling op. Via Southwark Bridge de Theems overstekend, zie ik beneden aan de overzijde het witgepleisterde bouwwerk in de zon schitteren. Als een schriele peuter uit een andere wereld ligt het midden tussen de saaie, hoge kantoorreuzen van Bankside ingeklemd. Dit petieterige anachronisme met zijn rieten dak en houten steunbalken is op een totaal verkeerde plaats neergezet!

In het theater zelf krijg ik een andere sensatie. lmposant en veel groter dan de buitenkant doet vermoeden, met de zon die rechtstreeks naar binnen schijnt. Tegelijkertijd straalt deze ruimte een enorme intimiteit uit. Dat komt vooral door de ronde vorm en de hoogte van de drie verdiepingen tellende publieksgalerijen. Alsof je door twee reusachtige armen wordt omsloten.

0p het moment van mijn bezoek zijn tientallen geelgehelmde arbeiders met hamer of boor aan het centraal gelegen podium bezig. De twee pilaren van Hercules, elk tweeëneenhalve ton zwaar, blijken kort daarvoor door een kraan naar beneden te zijn getakeld. Zij moeten de heaven boven het toneel torsen, die de acteurs tegen zon en regen beschermt. Opeens kan ik me erg goed voorstellen dat in de gloriedagen van The Wooden 0 hier 3000 Elizabethanen op elkaar gepakt hebben gezeten, in de ban van wat zich bij daglicht op dat kale, decorloze platform afspeelde. Er werd repertoire van uiteenlopende auteurs vertoond, maar het was Shakespeare die alle rangen en standen binnen wist te halen en The Globe hielp uitgroeien tot het populairste openluchttheater van Londen. Ook de nieuwe Globe richt zich op een gevarieerd publiek, alleen zal het veel internationaler zijn en maximaal 1500 koppen per voorstelling tellen.

Het prestigieuze lnternational Shakespeare Globe Centre is opgezet om een breed publiek enthousiast te maken voor ’s werelds meest vermaarde toneelschrijver. Drie hoofdimpulsen moeten daaraan bijdragen: een theatergroep, een educatieve afdeling en een tentoonstelling. ledere zomer van juni tot en met september zal een in het Globe Theatre gestationeerde internationale theatergroep Elizabethaans repertoire spelen, afwisselend ’s middags en ’s avonds. Voor het openingsseizoen in 1997 koos acteur en artistiek leider Mark Rylance vier stukken: Shakespeares Henry V en The Winter’s Tale, The Maid’s Tragedy van John Fletcher en A Chaste Maid in Cheapside van Thomas Middleton. Vanaf 1999 kan het publiek voor de rest van het jaar in het lnigo Jones Theatre terecht, een klein binnentheater dat vlak naast The Globe gebouwd wordt naar een ontwerp van Shakespeares tijdgenoot, de architect en decorontwerper lnigo Jones.

Globe Education, de educatieve afdeling van het Centrum, zal zich met scholieren, studenten en andere geïnteresseerden van 7 tot 97 jaar toeleggen op de studie van Shakespeares teksten, gekoppeld aan het theatergebouw waarvoor ze werden geschreven. Readings, lezingen, workshops en speciale schoolprojecten staan op het programma. Voor de zaterdagen in het zomerseizoen is een theatercrèche opgezet voor kinderen van 7 tot 11 jaar. Patrick Spottiswoode: ‘Terwijl hun ouders bij de voorstelling in de Globe zitten, krijgen de kinderen hier 3½ uur lang een introductie op het theater, op Shakespeare en op het stuk dat hun ouders zien. We laten ze tekenen, schilderen, bewegen en spelen. Zo hebben ouders en kinderen na afloop elk hun eigen ervaring ten aanzien van hetzelfde stuk. Hopelijk resulteert dat in de wens dat de kinderen een volgende keer met hun ouders mee willen!’

De opzet van ’s werelds grootste permanente Shakespearetentoonstelling is om bezoekers te informeren en warm te maken voor de meester, zijn werk, zijn tijd en het theater waarvoor hij werkte. Centraal staat de periode van 25 jaar dat Shakespeare in Londen werkte, waar hij zo’n 36 stukken schreef, waarvan de helft voor The Globe. Dat theater lag met drie andere openluchttheaters – The Rose, The Hope en The Swan – op de zuidelijke Theemsoever in Southwark, hot spot voor hoerenlopers, avonturiers en gokkers, met pubs, theaters en arena’s waarin beren werden gesard, alles ter vermaak van het publiek. The Globe (1599) werd snel een enorm commercieel succes. De vaste acteursgroep met de schrijver/acteur William Shakespeare bezat zelf 50 procent van de aandelen van het theater. Daarvan was 10 procent in handen van Shakespeare, die als mede-eigenaar dus ook 10 procent van de winst kreeg. Toen hij rond 1613 naar Stratford-upon-Avon terugkeerde, had hij met zijn werk een vocabulaire van 24.000 verschillende woorden ontwikkeld, het rijkste gebruik dat ooit van de Engelse taal gemaakt was.

Modern kunstmanagement

De tentoonstelling van het Centrum zal volgend jaar, samen met de educatieve dienst, een onderkomen vinden ín de grote onderaardse ruimte direct onder het theater. Wie over de huidige, voorlopige expositie wordt rondgeleid, krijgt meteen een les in modern kunstmanagement. Tentoonstellingen zijn zeer winstgevende ondernemingen. Als je eenmaal de centrale kosten hebt terugverdiend, is het alleen nog maar winst dat je naar de bank brengt”, meldt de gids zonder enige schroom. In de afgelopen twee jaar kwamen er 300.000 bezoekers over de vloer, wat een winst van 2 miljoen opleverde. Verwacht wordt dat rond de eeuwwisseling de expositie, de educatieve dienst en het theater bij elkaar jaarlijks een miljoen bezoekers zullen aantrekken. Met de inkomsten die dat met zich meebrengt, zal het Centrum zichzelf volledig draaiend kunnen houden.

Hoe is dit ambitieuze Shakespeareproject in Engeland van de grond gekomen? Veel Britten zullen bij het antwoord op die vraag hun oren stijf dichthouden: door Amerikaans particulier initiatief. De kiem ligt bijna vijftig jaar terug. De Amerikaanse acteur, regisseur en Shakespearefanaat Sam Wanamaker kwam in 1949 naar Londen in de hoop de restanten van de oude Globe aan te treffen. Engeland was The Globe echter allang vergeten. Het enige eerbetoon aan de beroemde dramatische poëet was een onopvallende plaquette in het stadsdeel Southwark, in 1908 aan de muur van een bierbrouwerij bevestigd. Die vermeldde dat daar Shakespeares Globe moest hebben gestaan. Verder was er in heel Londen geen enkel gedenkteken voor de bard te vinden. Wanamaker raakte bevangen door een gedachte; een theater bouwen dat Shakespeare op de juiste wijze eer zou bewijzen. ln 1 970 richtte hij de Shakespeare Globe Trust op met als doel hiervoor geld bij elkaar te krijgen. Hetzelfde jaar bood de lokale overheid van Southwark aan om naar een geschikt stuk grond op de zuidelijke Theemsoever te zoeken, zo dicht mogelijk in de buurt van de historische plek van het theater. Die vriendelijke geste berustte echter op een misverstand, want spoedig hierop bleken de ultra linkse autoriteiten een tegenstander van het project. Het was elitair en zou alleen maar toeristen aantrekken. Het officiële argument luidde dat het betreffende perceel nog in gebruik was. ln feite stond er een oude garage van de gemeentereiniging op, waarin een dozijn karretjes van de straatvegers was ondergebracht. Pas nadat die in 1987 definitief het veld hadden geruimd, konden twee jaar later de funderingen voor het complex worden gelegd.

Michael Holden, directeur van het Shakespeare Globe Centre: ‘Het theater waar Sam Wanamaker aanvankelijk van droomde, was geen reconstructie van The Globe. Toen ik als theaterconsultant in 1972 bij het project betrokken raakte, ging het om een modern gebouw met een dak en volop technische apparatuur. ln de loop van de tijd echter groeide onze kennis over Shakespeares oorspronkelijke theater, zodat we begin jaren tachtig serieus aan een reconstructie konden denken. Het ontwerp hiervoor is ontstaan tussen 1985 en l987.’

De Zuid-Afrikaanse architect Theo Crosby, vanaf het begin bij het project betrokken, heeft de nieuwe Globe zo authentiek mogelijk vormgegeven. De rest van de gebouwen van het complex is er bewust in andere, met elkaar botsende Tudorstijlen omheen gezet, zodat eenvoud en autoriteit van het theater des te sterker uitkomen. Voor de reconstructie zijn diverse historische bronnen geraadpleegd, zoals gravures en tekeningen, geschreven getuigenissen van theaterbezoekers en bouwcontracten. Door een gelukkig toeval werd daaraan in 1989 nog enig opzienbarend bewijsmateriaal toegevoegd. Net toen men begonnen was de bouwput voor de Globe te graven, ontdekten archeologen een paar straten verderop zowel de fundamenten van het Rose Theatre, in Shakespeares dagen de grote concurrent van The Globe, als van een heel klein deel (5 procent) van The Globe zelf. Berekeningen leidden ertoe dat Crosby’s ontwerp op de valreep werd bijgesteld: de diameter van het theater werd vastgesteld op 33 meter en het aantal vlakken dat de ronde vorm van The Globe bepaalt, werd gewijzigd van 24 in 20.

Zijn er in het huidige theater totaal geen concessies aan de moderne tijd gedaan? Michael Holden: ‘Jawel. Vroeger zaten er 3000 man op elkaar gepakt, men had geen loopruimte en geen nooduitgangen. Wij hebben rekening met veiligheidseisen moeten houden. Dat betekende minder zitplaatsen, gangpaden en vier toegangsdeuren in plaats van twee. Maar wat duidelijk niet is veranderd, is het zitcomfort. Als we luxe stoelen hadden neergezet, was de aard van het theater aanzienlijk aangetast. We moeten natuurlijk niet sadistisch worden, maar enig ongemak voor de toeschouwer kan zijn aandacht verscherpen. Als je je verveelt, zit iedere stoel slecht. Men zit bij ons op houten banken, met of zonder kussen, in een actieve houding die hopelijk ook de geest actief en open houdt.’