Het constateren van overeenkomsten tussen mensen neemt niet weg dat er ook enorme verschillen bestaan. Zo speelt voor een Afrikaan het onzichtbare toch nog steeds een belangrijke rol in zijn leven, terwijl westerlingen daar over het algemeen vreemd tegenover staan. Levert zoiets geen communicatieproblemen op?

Afrika kijkt niet enkel met zijn ogen, het luistert niet enkel met zijn oren, het ruikt niet enkel met zijn neus. Het voelt met zijn hele wezen. Soms lopen je de rillingen over de rug, ben je door iets geraakt dat niet tot je is doorgedrongen via oog, neus of oor. Het werk bij Brook is er met name op gericht je voor dergelijke prikkels open te stellen. Pas als een mens zich openstelt, kan hij groot worden en tot een waarachtig mens uitgroeien. Zoals ik al zei, het Westen heeft veel zaken weggestopt. Ook hier hebben dergelijke dingen een rol gespeeld, alleen is men ze ergens onderweg verloren. De westerling heeft zich aangeleerd om enkel nog te kijken met zijn ogen, te luisteren met zijn oor, te ruiken met zijn neus. Het onzichtbare is hier verdrongen door het intellectualisme. Maar ik ben ervan overtuigd dat het, al men wil, is terug te vinden. Het is allemaal latent in de mens aanwezig. Een mens heeft twee kanten. Enerzijds is hij een enveloppe; dat is de ondergeschikte kant, de buitenkant. Daarnaast heeft hij een binnenkant, die is superieur. De hele kunst is: naar buiten laten komen wat binnenin zit.

Op wat voor manier beïnvloeden de anderen jou tijdens je werk?

Bij ons werk wordt alles overgelaten aan de natuur. We stellen ons open voor de natuur. Bij oefeningen wordt bijvoorbeeld nooit gezegd: ‘Doe zus of doe zo, dan train je je zangstem het meest efficiënt.’ Er wordt alleen gezegd: ‘Krachtig zingen’. Hoe je dat precies doet, moet je zelf zien uit te vinden. Wanneer voelt een mens zich slecht? Op het moment dat hij onvrij is. Als je in de gevangenis zit, ben je ongelukkig. Je kunt niets ontwikkelen, als je niet vrij bent. Als je je als acteur aan een techniek overgeeft, aan een vaste manier waarop je de dingen doet, ben je ook niet vrij.

Andere spelers in de groep beïnvloeden me door hun energie. Ik zie wat goed aan iemand is en dat geeft me geestdrift en durf. Luisteren naar de ander, je openstellen voor de ander, daar gaat het om. Het moment bepaalt wat er gebeurt. Ik kan vooraf nooit zeggen: die scène ga ik zus of zo spelen. Als ik het toneel opkom, kan ik een enkel verstuiken en vallen. Sta ik daarna op, dan zal ik ook mijn rol innerlijk anders spelen dan wanneer dat niet gebeurd was. Ik pas me aan. Altijd in contact met de situatie van het moment blijven, wat tegelijk wil zeggen: in contact met de ander blijven. Als ik bij mijn tegenspeler een andere dan de gebruikelijke intentie zie, moet ik dan voor mijn eigen rol aan het oorspronkelijke gevoel vasthouden? Of moet ik naar een andere reactie zoeken die beter aansluit op wat mijn partner doet, zodat we werkelijk samen spelen?

Als Brook het heeft over het elkaar beïnvloeden, is dat nooit in de zin van loslaten van wat je bent, maar het vollediger maken. Wat ik zie als ik iemand ontmoet, is de buitenkant. Wat onzichtbaar blijft, is de binnenkant. Zoals ik al zei, is het er zowel in het leven als in het theater allemaal om begonnen naar buiten te brengen wat binnenin zit. Via de ander valt te ontdekken dat ieder mens daar binnenin over ongelooflijke vermogens beschikt, over mogelijkheden die hij tot op dat moment niet voor mogelijk hield, eenvoudigweg omdat zijn eigen weg niet die richting uitging.

Kun je uitleggen hoe jij aan een rol werkt?

Ik zoek nooit naar een personage op een intellectuele manier. In De Mahabharata speelde ik de rol van Bhisma, een halfgod, zoon van een koning en een godin. Hoe zou ik zo’n rol ooit kunnen ontwikkelen vanuit een beeld in mijn hoofd over een god of een halfgod? God alleen weet dat ik nog nooit van m’n leven een god gezien of gehoord heb. Hoe loopt of praat een god? Het zou dan ook verkeerd zijn te stellen, dat ik een personage ‘maak’.

Nee, ik, Sotigui, ik ‘speel’ een halfgod. En dat doe ik het meest waarachtig door zo dicht mogelijk bij mezelf te blijven, bij mijn cultuur, mijn fundamenten. Daarnaast is er uiteraard mijn tegenspeler. Alleen al door me aan te kijken draagt hij materiaal voor m’n rol aan. Ik haal mijn voeding dus niet alleen uit wat ikzelf heb, maar ook uit wat m’n partner me aanreikt. Blijf ik te veel bij mezelf en bij mijn eigen wortels, dan blijf ik zwak. Ik moet me voor de ander openstellen. Ik ben het leven, waaraan een ander leven wordt toegevoegd.

Het samenwerken van culturen aan Brooks Centrum weerspiegelt een situatie die lijnrecht staat tegenover de harde werkelijkheid buiten het theater: die van racisme, oplevend fascisme, vreemdelingenhaat. Hoe kijk jij daar dan tegenaan?

Zet in de wereld van vandaag twee mensen tegenover elkaar en – er zijn natuurlijk uitzonderingen- het eerste waarop ze letten is: waarin verschillen we? Men zoekt allereerst naar de verschillen. In feite komt racisme altijd voort uit onbekendheid met de ander, met het andere. Als men de ander werkelijk kent, kan men nooit racist zijn. Bij ons in Afrika zegt men: ‘De grootste leerschool in het leven is reizen.’ Als je iemand vraagt wat het ergste is wat een mens kan overkomen, is het antwoord vaak: ‘Ziekte’. Als je hem daarna zegt: ‘Nee, dat is het niet’, antwoordt hij: ‘De dood’. Maar ook de dood is niet het ergste wat een mens kan overkomen. Het ergste voor een mens is: onwetendheid. En bij ons zegt men, dat niemand méér onwetend is dan hij die nooit zijn land verlaten heeft. Als je nooit van je familie bent weggeweest, weet je niets. Je wereld is beperkt. Heb je de moed gehad de deur van je huis achter je te laten, dan ontdek je dat de wereld veel groter is. Ik hou van mensen die nieuwsgierig zijn, die dingen willen weten. Je kunt hen over algemeen gemakkelijk iets duidelijk maken. Ook griots zijn van nature tomeloos nieuwsgierig. Nieuwsgierige mensen staan open voor prikkels van buitenaf, voor dat bijzondere fenomeen: ‘leven’.

Brook heeft ooit gezegd: ‘Toneelspelen is simpelweg een verhaal vertellen’. Ik maak me nu ongetwijfeld schuldig aan het westerse indelen in hokjes, maar voel je je bij Brook meer speler of meer verteller?

Acteurs in Azië en Afrika spelen vaak een situatie, een verhaal, in de rol van verteller. Doordat ze als verteller optreden, wordt de communicatie met het publiek des te waarachtiger. Ze zijn zich voortdurend bewust van de aanwezigheid van het publiek en van het feit dat men niet enkel vóór, maar ook mèt dat publiek speelt. Dat is voor mij een wezenlijk verschil. Vóór jou spelen wil zeggen: ‘Kijk es wat ik kan!’Mèt jou spelen: ‘Kijk es wat we met elkaar kunnen!’

Bij ons in Afrika wordt gezegd: ‘Verteller zijn betekent kunnen vertellen, kunnen spreken, kunnen dansen, kunnen zingen, in één woord: kunnen spelen.’ Als iemand bij ons wil weten wat je doet en je antwoordt: ‘Ik speel’, dan vraagt hij niet om dat verder te specificeren. Het omvat alles.

© Emile Schra 1994