Ruim 22 jaar was Nano Riantiarno journalist en hoofdredacteur van het tijdschrift Matra, een baan die hij onlangs opofferde om zich in het post-dictatortijdperk volledig op zijn ‘hobby’ te concentreren. Mede dankzij de managerskwaliteiten van zijn vrouw, de actrice Ratna, kon hij een theaterbedrijf opbouwen dat dit jaar precies een kwarteeuw actief is en binnenkort zijn honderdste productie viert! Dat mag een mega-prestatie heten in een land waar geen enkele theatergroep door de overheid gesubsidieerd wordt (“ze geven ons enkel politie en belastingen”) en waar het voormalig regime Soeharto de groep vooral vijandig gezind was. Hoe kon Koma onder zulke omstandigheden uitgroeien tot de meest succesvolle theatergroep van Indonesie? Riantiarno: “De kracht van Koma ligt in teamwork. De acteurs hebben een erg groot aandeel in de totstandkoming van onze voorstellingen. Voordat we met de repetities beginnen, hebben ze meerdere scriptversies onder ogen gehad waaruit we er gezamenlijk één kiezen om mee verder te werken. Vervolgens discussiëren we erover, lezen er literatuur omheen en ondertussen herschrijf ik de gekozen versie opnieuw. Pas als er een eindvorm is bereikt, vraag ik de spelers hun rolvoorkeur te geven. Maar de definitieve rolverdeling bepaal ikzelf.” Voor Republik Bagong selecteerde Riantiarno 40 spelers uit een pool van 300 personen. Die werden door hemzelf in de loop der jaren in zijn eigen huisstudio opgeleid. Nieuwe leerlingen vraagt hij om zich negen maanden lang onvoorwaardelijk aan Koma te verbinden, waarbij ze twee avonden per week van hem en zijn oudere ex-leerlingen les krijgen. Als er aan een nieuwe theaterproductie wordt gewerkt, lopen deze theaterlessen meestal gewoon door. Daarnaast moeten de acteurs-in-spe voor of na hun Koma-opleiding ook elders een theateropleiding volgen om een andere invalshoek te ondergaan. Uiteindelijk worden ze door Riantiarno getoetst. De klas van 2000 bestond uit 22 leerlingen van wie de helft geschikt bevonden werd voor opname in de acteurspool.

ENTERTAINMENT

Het concept voor Koma ontstond in 1975. Toen kwam Riantiarno tot inzicht dat Brecht en Stanislavski waarmee hij tijdens zijn theaterstudie in Jakarta vertrouwd was gemaakt te formeel voor hem waren. Zelf afkomstig uit het plattelandsdorp Cirebon op West-Java reisde hij een tijd door ruraal Indonesië en kwam met het informele volkstheater op straat in contact. Gewoon spelen zonder diepe theaterfilosofieën af te kondigen. Die inspiratie gebruikte hij voor het ontwikkelen van zijn eigen theater. Riantiarno: “Theater is ook Entertainment met een grote E. Waarom niet? Lachen is een kracht en prikkelt mensen tot nadenken. Men zegt wel dat ik de Indonesische Brecht ben. Maar in het volkstheater is die invalshoek al eeuwenlang bekend.”

Lange tijd was het Koma verboden op het platteland te spelen, herhaaldelijk ook werden voorstellingsreeksen in de stad door politie-ingrijpen gestopt. Zo beleefde Suksesi (Opvolging) in 1990 11 opvoeringen toen het werd verboden omdat het volgens de autoriteiten te sterk naar de Soeharto-familie verwees. Het publiek verkneukelde zich bij dit stuk over een machtsbeluste oude koning die doet alsof hij ziek is om zo na te gaan wie van zijn in weelde badende kinderen het meest geschikt is om zijn opvolger te worden. Bij opvoeringen van Vrouwenparlement van Aristophanes in 1986 werden acteurs tijdens de voorstellingen backstage door de politie geïntimideerd met vragen als: “Hoe heet je? Waar kom je vandaan? Ben je student of is dit je gebruikelijke werk? Wat bedoel je precies met die dialoog?” In 1989 werd een in Medan (Sumatra) geplande voorstellingsreeks van Sampek Engtay, een soort Chinese Romeo en Julia, door een peleton van 30 man motorpolitie onmogelijk gemaakt. Het theater werd gebarricadeerd. Het Ministerie van Onderwijs weigerde zijn toestemming voor de opvoeringen. Waarom? Tot op de dag van vandaag ontbreekt het officiële antwoord maar dat het te maken heeft gehad met de anti-Chinese houding van de overheid is een ding dat zeker is.

Eind 1999 vierde Koma met een kleurrijke barong-voorstelling, de Chinese leeuwendans die gewoonlijk het Chinese Nieuwjaar markeert, een succesvolle heropening van de voorstelling Sampek Engtay. Ook Indonesië lijkt een tijdperk binnengestapt van meer openheid. Voor sommige Indonesische kunstenaars echter was dat een reden met hun werk te stoppen: de noodzaak van kunst als verzet is immers verdwenen. Op straat zie je erg veel happening-achtige optredens. Ook Riantiarno geeft toe dat het bewind Soeharto een enorme bron van inspiratie was en dat die gemeenschappelijke vijand nu is weggevallen. “Dat is even wennen maar doet ook een beroep op je creativiteit en het vermogen je aan veranderingen aan te passen. Het was ons jarenlang verboden in de kampongs op te treden. Maar kijk eens wat hier op tafel staat: een model van de truck waarmee we straks van dorp naar dorp reizen met ons openluchtspektakel Kala, een stuk over de koning der vrekken! Teater Koma gaat een nieuwe fase in zijn werk in!”